Pul, insanlıq tarixini formalaşdıran, keçmişdən bu günə qədər mal və xidmətlərin qarşılığı olaraq əsasən iqtisadi olmaqla yanaşı, insan həyatına dair bir çox fəaliyyətin davam etdirilməsini təmin edən ən əsas dəyərlərdən biridir. O, yalnız iqtisadi bir vasitə olmaqdan əlavə, cəmiyyətlərin inkişafında da kritik rol oynamış vacib bir elementdir. Pulun tarix boyunca uzanan səfərini nəzərə aldıqda, keçmişin tozlu səhifələrindəki ilk sikkədən bu günün müasir dünyasında sürətlə yayılmış rəqəmsal pula qədər, insanlığın iqtisadi, sosial və mədəni bir əksi olduğunu demək mümkündür. O tozlu səhifələrdən bu günümüzə gəldikcə, pulun necə bir təkamül keçirdiyini maraq edirsinizsə, bu yazı tam sizin üçündür.

İlk Sikkənin Ortaya Çıxması və Yayılması

Mübadilə ilə başlayan və uzun illər ərzində də mübadilə üsulu ilə davam edən alış-verişlər, Lidyaların ilk pulu icad etməsi ilə dəyişiklik keçirdi. E.ə. 600-cü illərdə Lidya Krallığı tərəfindən icad edilən ilk sikkələr “elektron” adlanan bir növ qızıl və gümüş qarışığından hazırlanmışdı və ticarəti çox asanlaşdıraraq insanlıq tarixini istiqamətləndirdi. Bu sikkələr “zərb” üsulu ilə hazırlanırdı. Zərb üsulu, metal bir diskin üzərinə bərk qəliblə vurularaq formalaşdırılması demək idi. Daha sonra bu üsul, bu gün “zərbxana” kimi bildiyimiz pul çapetmə yerinin də əsasını təşkil etdi. Lidyaların ardından Antik Yunan və Roma sivilizasiyalarında da sikke istifadəsi geniş yayıldı və sikkələrin bölgələrə görə istehsal forması, istifadə olunan material, çəkisi, ölçüsü və s. dəyişməyə başladı. Elektron ərintiləri ilə yanaşı, gümüş və qızıl sikkələr də istehsal olunmağa başlandı. Lidyaların icad etdiyi pul sistemi, qısa müddətdə yayılaraq digər mədəniyyətlər tərəfindən də qəbul edildi və iqtisadi fəaliyyətlər, ticarət alqı-satqıları bu sistemlə asanlaşdığı üçün daha səmərəli və nizamlı şəkildə həyata keçirilməyə başlandı.

Həm insanlığın, həm də ticarətin inkişafında inqilab kimi dəyərləndirilən ilk sikkələrin icadı, bu gün istifadə etdiyimiz müasir pul sistemlərinin də əsasını qoymuş oldu.

Kağız Pulların Çapı və Bankların Qurulması

Elektron, gümüş və ya qızıldan hazırlanan sikkələrin istifadəsi davam edərkən, metal pullardan sonra ticarətin daha asan və təhlükəsiz hala gətirilməsi ehtiyacı kağız pulun yaranmasına zəmin yaratdı. İlk kağız pul Çində eramızın 806-cı ilində çap edildi. Qərbdə isə kağız pulların çapı və istifadəsi XVII əsrdə həyata keçirildi və bu inkişaflar bu günkü müasir bankçılıq sisteminin də təməlini atmağa imkan verdi.

 

İsveç, 1661-ci ildə kağız pul çap edən ilk Avropa ölkəsi kimi tarixə keçdi. Osmanlıda isə ilk kağız pul Sultan Əbdülməciddin dövründə, 1840-cı ildə “Kaime-i Mu’təbəriyyə-i Naqdiyyə” adı ilə çap edildi. Sikkələr, XVII əsrdən etibarən yerini kağız pullara buraxdı və əvvəlcə İngiltərə Mərkəzi Bankı, daha sonra isə digər ölkələrin mərkəzi banklarının qurulması ilə müasir bankçılıq dövrü başladı.

 

İlk banklar tacirlərin, ölkənin varlı şəxslərinin qiymətli əşyalarını saxlamaq və ticarət əməliyyatlarını asanlaşdırmaq üçün fəaliyyət göstərərkən, daha sonra pul siyasətləri ilə ölkə iqtisadiyyatlarının sabitliyini təmin etmək, pul təklifini nəzarətdə saxlamaq və geniş miqyaslı iqtisadi fəaliyyətləri davam etdirmək kimi müxtəlif məqsədlərə xidmət edən qurumlara çevrildilər.

Pulun və Bankçılığın Rəqəmsal İnqilabı

XX əsrlə birlikdə həm pul sistemləri, həm də müasir bank xidmətləri, inkişaf edən texnologiyanın təsiri ilə yeni bir dövrü qəbul etdi; bu isə “rəqəmsal inqilab”dır. Bankomatların quraşdırılması, telefon bankçılığı, internet bankçılığı, kredit kartlarının yayılması, elektron ödəniş sistemləri ilə fiziki pula olan asılılıq azalır, həm də bankçılıq xidmətlərinə çatmaq üçün banklara getmək zərurəti ortadan qalxırdı.

İnternetin sürətli və praktik istifadəsi, müasir dünyada demək olar ki, hər kəsi pulun və bankçılığın rəqəmsal inqilabının bir hissəsi halına gətirdi. Elektron pul kisələri asan və təhlükəsiz istifadələri ilə müasir dövrdə demək olar ki, bütün pul və ödəniş əməliyyatlarının yeganə ünvanı oldu.

Bu inkişaflar sürətlə davam edərkən, XXI əsrdə “blockchain” texnologiyasının inkişafı, pula və bankçılığa dair yeni bir dövrün qapısını açdı və cəmiyyətləri, ölkələri bu gün “kripto” olaraq tanıdığımız yeni nəsil pulla tanış etdi. Beləliklə, maliyyə sistemlərində yeni bir rəqəmsal dövr başladı və bu, bütün dünyanı əhatə edən və böyük kütlələrə təsir etmək gücünə malik bir dövr oldu.

Məlumatların rəqəmsal mühitlərdə şifrələnərək qeyd edilməsini təmin edən bir növ qeydlər dəftəri texnologiyası olan blockchain və ya blokzənciri ilə yaradılan ilk kripto valyuta Bitcoin idi. Satoşi Nakamoto tərəfindən yaradılan və ABŞ-da ipoteka böhranına həll tapma ehtiyacından doğan Bitcoin-i, Ethereum, Ripple kimi fərqli kripto valyutalar izlədi.

Bu kripto pullar və çox daha artığı, müxtəlif xüsusiyyətlər və istifadələri ilə maliyyə ekosisteminin çeşidlənməsinə zəmin hazırladı. Bu gün isə bu müxtəliflik artmaqda davam edir. Belə ki, alış-verişlərdə keçərli bir valyuta kimi qəbul edilməyə başlayan kripto pullar, bu gün dünyanın müxtəlif yerlərində restoranlarda, dəbdəbəli geyim mağazalarında, zərgərlik mağazalarında ödəniş vasitəsi kimi qəbul olunur.

Daha da əhəmiyyətlisi, hökumətlərin pul siyasətinin bir hissəsi halına gələn kripto pullar, gələcəyin maliyyə bazarlarını da formalaşdıracaq kimi görünür. Xüsusilə inkişaf etmiş ölkələrdə, rəqəmsal iqtisadiyyatın bu inkişaflarla daha da irəli gedəcəyini demək mümkündür.

Qeydiyyat